Na jajniku se mogu naći različite vrste tumora što potiče od njegove histološke građe i funkcije koju ima u organizmu. U fiziološkim uslovima, tokom generativnog perioda žene, jajnik proizvede veliki broj folikula koji u stvari predstavljanju ciste malih dimenzija – funkcionalne ciste, koje tokom ovulacijskog perioda prskaju i oslobađaju jajnu stanicu, uglavnom kada dosegnu veličinu od 20-25 milimetara. Tada ne govorimo o patološkoj formaciji. Međutim, ako iz bilo kojeg razloga izostane prskanje folikula i on nastavi svoj rast i dosegne više od 70 milimetara u promjeru, govorimo o patološkoj promjeni.
Osim veličine i životna dob pacijetice ima klinički značaj, kako u dijagnostičkim tako i u terapijskim procedurama. Tumori kod djevojčica mlađih od 9 godina su u 80% slučajeva maligni tumori germinativnog epitela, a kod žena nakon menopauze i u kasnom senijumu najčešće se radi o malignom epitelnom tumoru. U adolescentnom periodu 50% tumora čine adultni cistični teratom. Kod žena generativne dobi najčešće se radi o formi benignih, funkcionalnih cističnih tumora, terateratoma ili endometrioma, ali se u značajnom postotku može raditi i o malignim tumorima bilo kog histološkog tipa.
Ciste koje su nastale iz folikula ili ostataka žutog tijela, a kao posljedica hormonskog poremećaja, cirkulacijskih poremećaja ili upale nazivaju se „Tumorima slične formacije“ ili „Retencione ciste“ (folikulinske ciste, ciste žutog tijela, teka luteinske ciste, endometroidne ciste i ciste nastale zbog djelovanja nekih lijekova). U kliničkim observacijama njihove osobine ih čine značajno raličitim od pravih tumora i one određuju dijagnostički i terapijski pristup. Dok je kod retencionih cisti rast uslovljen zadržavanjem i pojačanim nakupljanjem tekućine u već postojeću šupljinu, dotle su pravi tumori jajnika nastali neoplastičnim umnožavanjem ćelija.
Retencione ciste su čest ginekološki nalaz, a pacijent se najčešće obraća ljekaru zbog poremećaja menstruacijskog ciklusa kada izostane prskanje folikula (hormonski poremećaj), odnosno zbog produženog menstruacijskog krvarenja. Upravo zbog njihove povezanosti sa poremećajem menstruacijskog ciklusa i neregularnim krvarenjima, neki ih nazivaju i “disfunkcijskim” cistama.
Benigni tumori janika (Cistadenom jajnika, Cistadenofibrom, Dermoidna cista, Brennerov tumor, Fibrom jajnika, Tumori granuloza stanica, Tumori teka stanica, Arenoblastom ili Androblastom, Ginadroblastom). Glavna odlika pravih tumora jajnika, za razliku od stanja koja ih imitiraju, jeste da oni nastaju i rastu neoplastičnim umnožavanjem ćelijskih elemenata. Karateriše ih slobodan rast na dugačkoj peteljci kroz koju prolaze krvne žile koje ih ishranjuju. Zbog slobodnog rasta, ovi tumori mogu biti veoma veliki, zauzimajući prostor male karlice, ali i cijelog abdomena. Zbog velike mobilnosti tumora, često dolazi do uvrtanja oko osovine peteljke kada nastaje prekid u cirkulaciji te sljedstveno nekroza i gangrena sa slikom akutnog abdomena. Ruptura i krvarenje iz ciste u abdomen može izazvati isto stanje.
Posebna grupa epitelnih ovarijskih neoplazmi sa niskim malignim potencijalom i dobrom prognozom su takozvani ”Granični tumori” (“Border line” tumori). Oni čine 15% u ukupnom broju epitelnih malignih tumora jajnika. U većini slučajeva operativno odstranjivanje jajnika sa tumorom je dovoljnan terapijski postupak.
Maligni tumori jajnika su najsmrtonosniji ginekološki tumor. Uzrok tome su priroda oboljenja, njeno progresivno napredovanje, kasno otkrivanja i posljedično tome, loši rezultati liječenja.
Javlja se sa učestalošću između 4 – 20/100.000 žena. Prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji (WHO) incidenca ovarijskog karcinoma u Evropi je 13.6, a u zemljama Evropske unije 13.1/100.000. Najvišu incidencu u evropskim zemljama imaju Latvija 18.9, Poljska 18.1 i Bugarska 17.9/100.000, a najnižu Island 8.5, Portugal 8.2, Albanija 4.2/100.000
U Bosni i Hercegovini incidenca je 10.4/100.000, a zemljama našeg okruženja je nešto viša: Srbija 16.2, Crna Gora 14.9, Makedonija 14.8, Hrvatska 13.8, Slovenija 13.8/100.000.
Rizik razvoja karcinoma jajnika je 1-2%. Samo 15% ovarijskih karcinoma se otkriva u ranom stadijumu kada je stopa petogodišnjeg preživljavanja visoka (80-90%). Ovako niska zastupljenost otkrivanja ranog stadijuma bolesti je posljedica ne postojanja metode za rano otkrivanje raka jajnika, pa su tumori ranog stadijuma uglavnom ”slučajni nalaz” kada se pacijent podvrgne operativnom liječenju zbog simptoma akutnog abdomena kod apencicitisa, torkvacije ili rupture ciste jajnika ili zbog nekih drugih hiruških postupaka u abdoemnu, odnosno maloj karlici. Relativna stopa petogodišnjeg preživljavanja je 44%, ali kod uznapredovalih stadijuma je svega 5-10%.
Faktori koji se mogu dovesti u vezu sa nastankom karcinoma jajnika, uveliko su identični sa faktorima koji su u vezi sa nastankom malignih tumora drugih lokacija. Oni se mogu podijeliti u genetske i stečene.
Faktori rizika za maligni tumor jajnika su: genetska predispozicija životna dob, nuliparitet, rana menarha, kasna menopauza, primjena lijekova za stimulaciju ovulacije i faktori okoline.
Etiologija najsmrtonosnijeg ginekološkog karcinoma je nedovoljno poznata. Napori da se iznađu metode rane detekciji i na taj način reducira smrtnost, dugo vremena su bezuspješni jer su porijeklo i patogeneza karcinoma jajnika slabo poznati, a sve je veći broj istraživača koji smatraju pogrešnim uobičajeno gledište da karcinom jajnika počinje na jajniku, prolazi kroz progresivnu „dediferencijaciju“ od dobre do slabe diferenciranosti, te da se širi na pelvične i abdominalne organe prije pojave udaljenih metastaza. Zadnjih decenija sve čvršće uporište u etiopatogenezi raka jajnika ima „dualistički“ model karcinogeneze.
Predložena teorija je da serozni tumori potiču od epitelnih implantata (benignih ili malignih) sa jajovoda. Prema saznanjima koje nam daje molekularna biologija, veliki broj tumora (75%) se razvija izvan jajnika, preciznije iz peritoneuma i jajovoda, a potom invadira ovarijum, te je u momentu dijagnosticiranja uglavnom već u uznapredovalom stadijumu i prisutan na više lokusa.
Klinička slika i dijagnostičke metode. Simptomi postojanja ovarijskog tumora su simptomi postojanja ekspanzivne mase u maloj karlici koja stvara pritisak na okolne organe: nadimanje i opstipacija, problemi sa mokrenjem zbog smanjenog kapaciteta mokraćne bešike. Dispnea, trahipnea i tahikardija postoje kod ascitesa i hidrotoraksa. Velike tumorske mase mogu cijeli abdomen uvećati tako da pacijentica ima izgled trudnice. Tumorski rast iziskuje dodatne energetske izvore koji se stvakako stvaraju na račun domaćina što dovodi do gubitka u težini pacijetice dok, istovremeno, tumor uvećava svoj rast. Međutim, još dok veličina tumora ne daje nikakvu simptomatologiju, torkvacija ili ruptura tumora sa znacima akutnog abdomena su prvi znak postojanja bolesti.
Najvažniji dio u dijagnostici ovarijalnih tumora u osnovi jeste njihova diferencijacija na maligne i benigne tumore što ima, ne samo teoretski nego i veliki praktični značaj. Zbog toga se dijagnostička procedura kod benignih ovarijskih tumora ne razlikuje znatnije od one kod sumnje na malignitet.
Labaratorijske pretrage uključuju standardne, ali i specifične biohemijske i hematološke analize.
Tumorski markeri: CA 125 (Karbohidrat antigen 125 ), HE4 (Human epididymis protein 4) dva su najvažnija tumorska markera koja su pojedinačno i u kombinaciji u upotrebi za detekciju ovarijskog karcinoma.
Primjenjuju se različite dijagnostičke procedure. Endoskopska ispitivanja: cistoskopija, rektoskopija, sigmoidoskopija; Rentgenska ispitivannja: RTG grafije i skopije, kompjuterizovana tomografija (CT) i magnetna nuklearna rezonanca (MNR); Limfografija; Ultrazvučni pregled je dominantna metoda ginekološkog pregleda; Kuldocentea i abdominalna punkcija; Laparoskopija.
U postavljanju dijagnoze bolesti ključna je patohistološka dijagnoza sa materijala dobijenog punkcijom, biopsijom ili operativno odstranjenog materijala.
Putevi širenja ovarijalnih malignih tumora. Epitelijalni karcinom se širi limfogeno i per continuitatem površinskom implantacijom. Hematogeno metastaziranje je rijetko. Širenjem per continuitatem tumor zahvaća obližnje organe: jajovod, uterus, okolni peritoneum, široke materične veze, sigmu, rektum, tanko crijevo.
Terapija benignih ovarijskih tumora je oparativna. Ona ima neke specifičnosti. Najprije u odnosu na dob pacijentice i njenu reproduktivnu historiju. Kod pacijentica koje nisu rađale, odnosno koje nisu završile sa rađanjem operativni postupak mora biti maksimalno poštedan jer je potrebno sačuvati zdravo tkivo jajnika
Kod starijih osoba koje su završile sa rađanjem radikalnost operacije se može povećati a u zavisnosti opšteg stanja pacijentice i lokalnog intraoperativnog nalaza
Terapija malignih tumora jajnika je hiruško, citostatsko i iradijacijsko ili najčešće, kombinacija hiruškog i citostatskog liječenja, ali to zavisi od stadijuma bolesti, malignog potencijala tumora, histološkog tipa tumora, životne dobi pacijentice i reproduktivne anamneze. Stadijum Ia i Ib se smatraju stadijumima sa dobrom prognozom, a terapisjki pristup je manje radikalan. Generalno, svi viši stadijumi zahtijevaju radikalno hiruško liječenje kombinovano sa hemoterapijom.
Prognoza bolesti zavisi od stadijuma u kojem je bolest otkrivena i momenta započinjanja liječenja. Jedino Ia stadijum bolesti ima dobru prognozu petogodišnjeg preživljavanja (80-90%), dok sa višim stadijumom prognoza petogodišnjeg preživljavanja naglo pada: u II stadijumu prognoza je znatno lošija (45% i niže), dok je u III ispod 21%. Za IV stadijum petogodišnje preživljavanje je manje od 5%.
Doc.dr. Feđa Omeragić
